funkcja

biskup (superintendent generalny)

wyznanie

Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej

akademickie wyróżnienia

doktor teologii

honorowe wyróżnienia

Order „Orła Białego"
więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2019.04.16]
Krzyż Komandorski z Gwiazdą „Polonia Restituta"
więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2019.04.16]
doktor honoris causa (Uniwersytet Warszawski)
więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.12.20], pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.12.20]

narodowość

niemiecka

data i miejsce urodzenia

19.09.1862

Kalisz
pow. Kalisz miasto, woj. wielkopolskie, Polska

prezbiterat (święcenia)/
ordynacja

30.11.1884 (Warszawa)

szczegóły posługi

biskup (1905‑42), b. prezes Rady Kościołów Ewangelickich w Polsce (1928‑39), b. superintendent generalny Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego w Polsce (1920‑8), b. członek Rady Stanu Królestwa Polskiego (1918), b. superintendent generalny Kościoła Ewangelicko–Augsburskiego w Królestwie Polskim — kontrolowanym przez Rosjan (od 1904, konsekrowany na biskupa 22.01.1905), b. pastor parafii warszawskiej i radca Konsystorza (1888‑1905), b. pastor parafii Żyrardów–Wiskitki (1885‑8), b. wikariusz parafii pw. Świętej Trójcy w Warszawie (1884‑5), b. student teologii ewangelickiej na uniwersytecie w Dorpacie/Tartu w Estonii, założyciel i wydawca pism „Zwiastun Ewangeliczny” oraz „Gazeta Mazurska”, pisarz i wydawca, żonaty, 5. dzieci

data i miejsce śmierci

20.02.1942

Berlin
Berlin, Niemcy

przyczyna śmierci

mord

szczegóły śmierci

W 04.1915, po wybuchu I wojny światowej, zesłany przez Rosjan do Orenburga w Rosji. 17.02.1918, poprzez Sztokholm, powrócił do Polski. Od 05.02.1919 do 11.03.1919 rzeczoznawca strony polskiej do spraw terenów Śląska Cieszyńskiego i byłych Prus Wschodnich na konferencji pokojowej w Paryżu. W latach 1919‑20 kierownik polskiego komitetu plebiscytowego podczas przygotowań do plebiscytu, który miał zdecydować o przynależności państwowej Mazur i Warmii. W 09.1936 wydał wydał manifest do ludności ewangelickiej w Polsce potępiający niemiecki narodowy socjalizm. Po niemieckim najeździe na Rzeczpospolitą 01.09.1939 (Rosjanie zaatakowali Polskę 17 dni później) i rozpoczęciu II wojny światowej, wydał 01.09.1939 orędzie, które miało być odczytane z ambon kościołów ewangelickich, potępiające agresję niemiecką. Sam, wraz z tysiącami uchodźców, ewakuował się na wschód. Dotarł do Lublina, gdy rozpoczęła się niemiecka okupacja. Tam, w parafii ewangelickiej, aresztowany przez Niemców 02‑03.10.1939. Przewieziony do Radomia i tam w więzieniu przesłuchiwany. Następnie w 12.1939 przetransportowany do siedziby Gestapo i więzienia w Berlinie. Przetrzymywany w obozie koncentracyjnych KL Sachsenhausen. Wielokrotnie torturowany. Zginął w szpitalu policyjnym, po kolejnym przesłuchaniu w areszcie więzienia Moabit w Berlinie.

alt. daty i miejsca śmierci

1942

KL Sachsenhausen
obóz koncentracyjny, Sachsenhausen-Oranienburg, pow. Oberhavel, Brandenburgia, Niemcy

sprawstwo

Niemcy

inni związani szczegółami śmierci

BANSZEL Karol, BIELIŃSKI Józef, BURSCHE Edmund, FALZMANN Aleksander Karol, FREYDE Alfred, GNIDA Franciszek, GUMPERT Stefan, GUTKNECHT Brunon, GUTSCH Zygmunt, HAUSE Paweł Henryk, KAHANE Jerzy, KOŻUSZNIK Stanisław, KULISZ Karol, KUŹWA Zygmunt, LEHMANN Jerzy, MAY Leon Witold, MAMICA Józef, MANITIUS Gustaw, NIEROSTEK Józef, NITSCHMANN Adam Robert, OŻANA Gustaw, PASZKO Ryszard, PAWLAS Władysław, WAGNER Ryszard Ernest, ZMEŁTY Adolf

miejsca zagłady
obozy (+ nr więźnia)

Berlin (Moabit): Więzienie w Berlinie przy ul. Lehrter Straße, zwane niem. Zellengefängnis (pl. więzienie komórkowe), wybudowane w latach 1842‑9 z rozkazu króla Prusa Fryderyka Wilhelma IV. W czasie II wojny światowej areszt śledczy niemieckich sił zbrojnych Wehrmacht, a później niemieckiej policji politycznej Gestapo. Miejsce wykonywania wyroków, m.in. przez ścięcie. Miejce kaźni wielu Polaków. Zamknięte w 1957‑8. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2013.08.10])

KL Sachsenhausen (nr więźnia: 166, 14966): Przez obóz koncentracyjny KL Sachsenhausen, założony na terenach byłej wioski olimpijskiej w 07.1936, przeszły w 1940 setki polskich kapłanów. Zanim zostali przetransportowani to obozu koncentracyjnego KL Dachau, część z nich zginęła w KL Sachsenhausen. W obozie dokonywano zbrodniczych eksperymentów medycznych na więźniach. W latach 1942‑4 ok. 140 więźniów pracowało nad fałszowaniem funtów brytyjskich, paszportów, wiz, pieczęci i innych dokumentów. Także i innych więźniów wykorzystywano do pracy niewolniczej, m.in. w zakładach lotniczych firmy Heinkel, w fabrykach firm AEG i Siemens. Przeciętnie w obozie przebywało ok. 50,000 więźniów. Razem przez KL Sachsenhausen i jego filie przeszło ponad 200,000, z których zginęły dziesiątki tysięcy. Tuż przed nadejściem Rosjan dokonano masowej ewakuacji obozu i jego filii (razem ok. 80,000 więźniów) na zachód — w tzw. „marszach śmierci” do innych obozów, m.in. do KL Mauthausen–Gusen oraz KL Bergen–Belsen. Obóz funkcjonował do 22.04.1945. Po zakończeniu działań wojennych Rosjanie zorganizowali tam tajny obóz dla jeńców niemieckich i „podejrzanych” żołnierzy rosyjskich. (więcej na: www.stiftung-bg.de [dostęp: 2013.08.10])

Radom: Areszt śledczy zarządzany przez Niemców, przez który przeszło ok. 100 tys. Polaków — więźniów politycznych. (więcej na: www.polskaniezwykla.pl [dostęp: 2013.08.17])

Intelligenzaktion: (pl. „akcja inteligencja”) — niemiecki program eksterminacji polskiej elity, głównie inteligencji, przeprowadzony od początku okupacji w 09.1939 do 04.1940, głównie na terenach przyłączonych bezpośrednio do Niemiec, ale także na terenie tzw. Generalnego Gubernatorstwa, gdzie nosił miano AB‑aktion. W pierwszej fazie, tuż po rozpoczęciu okupacji niemieckiej, realizowany pod nazwą niem. Unternehmen „Tannenberg” (pl. „operacja Tannenberg”) — w oparciu o opracowane przez jednostkę Zentralstelle II/P (Polen) niemieckiego Głównego Urzędu SD listy proskrypcyjne Polaków (niem. Sonderfahndungsbuch Polen), uznawanych za szczególnie niebezpiecznych dla III Rzeszy. Znalazły się na niej nazwiska 61,000 Polaków. Razem w trakcie tego ludobójstwa planowo i metodycznie zamordowano ok. 50 tys. nauczycieli, księży, przedstawicieli ziemiaństwa, wolnych zawodów, działaczy społecznych i politycznych oraz emerytowanych wojskowych. Kolejnych 50 tys. zesłano do obozów koncentracyjnych, gdzie przeżył tylko znikomy procent. (więcej na: www.polskaniezwykla.pl [dostęp: 2013.08.17], pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.10.04])

Ribbentrop-Mołotow: Ludobójczy rosyjsko–niemiecki pakt przyjaźni między przywódcą rosyjskim Józefem Stalinem i niemieckim Adolfem Hitlerem, podpisany 23.08.1939 w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Rosji — Wiaczesława Mołotowa — i Niemiec — Joachima von Ribbentropa — który sankcjonował i był bezpośrednią przyczyną niemieckiego i rosyjskiego najazdu na Polskę i rozpoczęcia II wojny światowej w 09.1939. „Wojna była jedną z największych w historii klęsk i dramatów ludzkości, bo dwie ateistyczne i antychrześcijańskie ideologie: narodowego i międzynarodowego socjalizmu, odrzuciły Boga i Jego piąte przykazanie Dekalogu: Nie zabijaj!” (abp Stanisław Gądecki, 01.09.2019). Ustalenia paktu zostały sprecyzowane 28.09.1939 w traktacie „o granicach i przyjaźni Niemcy–Rosja”, podpisanym przez tych samych zbrodniarzy. Jednym z jego ustaleń było podzielenie się strefami wpływów w środkowej i wschodniej Europie oraz IV rozbiór Polski. W jednym z tajnych aneksów zapisano: „Obie strony nie będą tolerować na swych terytoriach jakiejkolwiek polskiej propagandy, która dotyczy terytoriów drugiej strony. Będą one tłumić na swych terytoriach wszelkie zaczątki takiej propagandy i informować się wzajemnie w odniesieniu do odpowiednich środków w tym celu”. Skutkiem porozumień była seria spotkań między ludobójczymi organizacjami — niemieckim Gestapo i rosyjskim NKWD, na których dyskutowano koordynację wysiłków w celu eksterminacji polskiej inteligencji i warstw przywódczych (w Niemczech zwane Intelligenzaktion, w Rosji przyjęła formę zbrodni katyńskiej). Skutkiem porozumień była śmierć setek tysięcy polskiej inteligencji, w tym tysięcy przedstawianych kapłanów, i dziesiątków milionów zwykłych ludzi. Skutki tej rosyjsko–niemieckiej umowy trwały do 1989, a i dziś są odczuwalne. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2015.09.30])

Zesłanie: Jedna ze standardowych represji rosyjskich. Skazańców zawożono zazwyczaj do niewielkiej miejscowości — na Syberii, na północy, na dalekim wschodzie — wyrzucano z wagonu czy wozu, i pozostawiano bez środków do życia, samym sobie. (więcej na: pl.wikipedia.org [dostęp: 2014.12.20])

źródła

osobowe:
old.luteranie.pl [dostęp: 2012.11.23], www.niedziela.diecezja.torun.pl [dostęp: 2012.11.23], pl.wikipedia.org [dostęp: 2013.08.10]
oryginalnych zdjęć:
www.polacyzwyboru.pl [dostęp: 2015.09.30], pl.wikipedia.org [dostęp: 2015.09.30], www.audiovis.nac.gov.pl [dostęp: 2015.09.30], sluzyliniepodleglej.pl [dostęp: 2019.04.16], polona.pl [dostęp: 2019.04.16], archiwum.niemczyk.pl [dostęp: 2019.04.16], www.trojca.waw.pl [dostęp: 2019.04.16], pl.wikipedia.org [dostęp: 2019.04.16], wisla.luteranie.pl [dostęp: 2019.04.16], pl.wikipedia.org [dostęp: 2015.09.30], pl.wikipedia.org [dostęp: 2015.09.30], radom.city [dostęp: 2015.09.30], www.miejscapamiecinarodowej.pl [dostęp: 2013.12.04], infobeskidy.eu [dostęp: 2020.05.25]